جهانی‌سازی و آزادسازی تجارت در خدمات بهداشتی و درمانی موجب شده تا گردشگری پزشکی ایجاد و امکان رشد آن فراهم شود. افزایش تقاضا برای خدمات بهداشتی به دلیل مسن شدن جمعیت در کشورهای توسعه‌یافته، در دسترس بودن خدمات پیشرفته پزشکی با کیفیت بالا و ارزان‌قیمت در کشورهای درحال‌توسعه نسبت به کشورهای توسعه‌یافته، لیست‌های انتظار طولانی برای عمل جراحی در کشورهای توسعه‌یافته و نبود بیمه درمانی، شایع‌ترین عوامل سفر پزشکی هستند.
گردشگری پزشکی پدیده جدید در ایران نیست. در گذشته افراد از کشورهای همسایه به‌ویژه کشورهای عربی جهت دریافت خدمات بهداشتی به ایران و به‌ویژه استان فارس می‌آمدند. آمار دقیقی در مورد گردشگران پزشکی در دست نیست، ولی برخی منابع نشان می‌دهد که در سال 2005، 17500 نفر گردشگر پزشکی به ایران آمدند و بیشتر خواستار درمان‌های پیشرفته بیماری‌های قلبی- عروقی، جراحی (درمانی - زیبایی) و پیوند عضو بودند.
از آنجا که در موضوع گردشگری سلامت، هم در بحث تعاریف و هم در موضوع سیاست‌های اجرایی و قانونمندسازی آن دچار ناهماهنگی و تشتت هستیم، به نظر می‌رسد بررسی این امر در شرایط فعلی کشور و منطقه بتواند به تدوین سیاست‌ها و قوانین کارآمد در راستای ایجاد انسجام و هدفمندی در بحث گردشگری سلامت کمک کند.
گردشگری سلامت و مراقبت‌های بهداشتی یکی از پرسرعت‌ترین رشدها را در صنعت گردشگری دنیا دارد. از دیدگاه سازمان جهانی گردشگری، مسافرت افراد از محل دائم زندگی خود جهت حفظ، بهبود یا حصول سلامت روانی و جسمی به مدت بیش از 24 ساعت و کمتر از یک سال، گردشگری سلامت نامیده می‌شود. هرچند واژه‌های متعدد و متنوعی در این مورد به کار رفته است، اما به نظر می‌رسد که گردشگری سلامت مفهوم گسترده‌تری دارد و می‌توان آن را به گروه‌های زیر تقسیم کرد:
الف) گردشگری پزشکی: به گردشگری به منظور درمان یک بیماری یا انجام عمل جراحی، تحت نظارت پزشکی در مراکز درمانی یا بیمارستان‌ها (به‌طور متوسط دو هفته) اطلاق می‌شود و ممکن است بیمار پس از آن نیز برای دوره نقاهت، نیاز به اقامت در چشمه‌های معدنی و استراحتگاه‌ها داشته باشد.
ب) گردشگری درمانی طبیعی: به گردشگری برای بهبود یک بیماری یا گذراندن دوران نقاهت، تحت نظارت و مداخله پزشکی، با استفاده از منابع طبیعی مانند چشمه‌های آب گرم، دریاچه نمک، لجن طبی، شنزارهای رادیواکتیو و یا درمان در آب و هوای خاص اطلاق می‌شود.
ج) گردشگری تندرستی، رفاهی و یا پیشگیری: مسافرت به دهکده‌های سلامت و مناطق دارای چشمه‌های آب معدنی و آب گرم (اسپاها) برای رهایی از تنش‌های زندگی روزمره و تجدید قوا بدون مداخله و نظارت پزشکی.
تاریخچه گردشگری سلامت :
گردشگری سلامت از دیرباز وجود داشته است. برخی عقیده دارند که این پدیده از زمان یونان و رم باستان در اروپا وجود داشته و بعد به نقاط دیگر دنیا گسترش پیدا کرده است. در دوران باستان افرادی که دچار بیماری‌های تنفسی یا رماتیسمی بودند، متوجه شده بودند که در برخی از مناطق، آب و هوایی خاص در بهبودشان تاثیر دارد و به آن نقاط می‌رفتند. کلمه SPA (اسپا) که به احتمال زیاد از ریشه لاتین espa به معنای «چشمه» گرفته شده، در مورد مناطق دارای آب‌های معدنی و گرم که پذیرای گردشگران برای استراحت و درمان بوده است، به کار می‌رود.
شواهد فراوانی از اهمیت آب‌های معدنی و گرم نزد ایرانیان نیز وجود دارد. به ویژه دسته‌بندی‌های بوعلی‌سینا که این مناطق را به «آسایشگاه‌های معنوی، چشمه‌های درمانی و آب‌های گرم» تقسیم کرده و نحوه استفاده از هر دسته را مورد بررسی قرار داده است، نشان از اهمیت علمی این‌گونه مناطق نزد ایرانیان دارد. پیش از آن نیز یادگارهای باقیمانده در شهر نیشابور نشان‌دهنده نظام کانال‌کشی سنگی برای انتقال چشمه‌های معدنی به نزدیکی معبد آناهیتا است. این وضعیت یادآور موقعیت چشمه قدیمی مرانو در ایتالیاست که از قدمتی پنج‌هزار ساله برخوردار است. چشمه‌های معدنی مناطق مختلف ایران دارای بیش از 30 عنصر معدنی از قبیل منیزیم، پتاسیم، سولفور، کلسیم و... هستند و برخی از آنها از خواص رادیواکتیویته برخوردارند.
از دیرباز ساکنان کشورهای همسایه، به ویژه کشورهای حاشیه خلیج‌فارس برای برخورداری از خدمات پزشکی به ایران سفر می‌کردند، اما اینکه پیشینه دقیق این سفرها از چه زمانی بوده است، اطلاعات دقیقی در دست نیست. به دلیل نزدیکی فرهنگی و ارتباطات قومی و گاه فامیلی، عمده این بیماران برای درمان به استان‌های فارس و آذربایجان مراجعه می‌کردند. دلایل مختلفی برای این امر وجود دارد؛ از جمله قیمت‌های مناسب و ارزان‌تر، کیفیت بالای درمان در ایران نسبت به کشورهای منطقه، نبود برخی خدمات مانند درمان نازایی، پیوند اعضا به ویژه پیوند کلیه، حلزون گوش، قرنیه و کبد، رینوپلاستی و...
در دهه 80 موضوع گردشگری پزشکی به طور رسمی در قالب کارآفرینی در بخش بهداشت و درمان مورد توجه واقع شد. در آن زمان مراکز دولتی نیز برای این منظور در نظر گرفته شدند. در این دهه به دنبال ایجاد ستاد اشتغال در وزارتخانه‌های مختلف، گردشگری پزشکی در قالب خدمات بین‌المللی سلامت مورد توجه واقع شد. هرچند در سال 1383 شورای سیاستگذاری گردشگری سلامت در سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری نیز شکل گرفت، اما چندان در این امر تاثیر نداشته است.
باید توجه داشت که به علت تفاوت قیمت موجود بین خدمات پزشکی در ایران با سایر کشورها و ارزان‌تر بودن این قیمت‌ها در ایران، تمایل در بخش خصوصی رسمی و غیررسمی برای استفاده از این مزیت وجود دارد. از این رو افراد و شرکت‌های مختلفی اعم از گروه‌های پزشکی و گردشگری و یا سایر افراد، به صورت خودانگیخته در این مسیر وارد شده‌اند و بدون وجود نظارت و یا استاندارد خاصی، گردشگران کشورهای همسایه، کشورهای اروپایی و آمریکایی را برای درمان به ایران می‌آورند. البته بسیاری از این گردشگران، جزو ایرانیان مقیم خارج (ساکن اروپا و آمریکا) هستند.
هرچند آمار دقیقی در ایران در مورد گردشگری و به ویژه بخش گردشگری سلامت وجود ندارد، اما در سال 1383 بیماران خارجی در حدود 12 هزار نفر بوده‌اند که در سال بعد به 17 هزار و 500 نفر رسیده‌‌اند. در سال‌های بعد آماری در دست نیست، اما به نظر می‌رسد این آمار در حال گسترش باشد. درمان بیماری‌هایی نظیر ناباروری، جراحی پلاستیک، زیبایی. کاشت دندان و جراحی لثه از مهم‌ترین دلایل سفر این افراد به شهرهای مختلف کشورمان است. بیشترین مسافران گردشگری پزشکی ایران از کشورهای حوزه خلیج‌فارس و آسیای میانه هستند.
طبیعت درمانی:
یکی از شاخه‌های گردشگری سلامت، طبیعت درمانی است که بر ویژگی‌های آب و هوایی و طبیعی منطقه تکیه دارد و پتانسیل‌های آن در ایران به ویژه مازندران نیز بسیار دیده می‌شود. استفاده از اثرات شفابخش چشمه‌های آب گرم برای درمان بیماری‌ها، در پزشکی نوین از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده و توصیه می‌شود. به همین دلیل در سراسر جهان مناطقی که دارای چشمه‌های آب گرم حاوی املاح مفید هستند، از جمله جاذبه‌های گردشگری محسوب می‌شوند.
و من الله التوفیق - حسین طلال
آخرین ویرایش
20/05/1398
